Ο Ιπτάμενος
Ολλανδός είναι μυθικό πλοίο-φάντασμα της Εποχής των Εξερευνήσεων που πρωταγωνιστεί σε διάφορους ναυτικούς θρύλους, οι οποίοι έχουν συνήθως
-αλλά όχι αποκλειστικά- βρετανική ή αμερικανική προέλευση. Στις περισσότερες εκδοχές, το πλήρωμά του
πέθανε εν πλω στα ανοιχτά του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας και καταδικάστηκε να μην πιάσει λιμάνι μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία.
Έκτοτε το πλοίο προσεγγίζει σκάφη που περνούν απ' την περιοχή και οι ψυχές του
πληρώματος προσπαθούν να μάθουν νέα για τους δικούς τους, κάτι που θεωρείται
πολύ κακός οιωνός.
Η δημοφιλία του μύθου υπήρξε τόσο μεγάλη, που πολλοί ναυτικοί
ήταν σίγουροι ότι τον συνάντησαν σε κάποιο ταξίδι τους - όχι μόνο κατώτερο
πλήρωμα, αλλά και μορφωμένοι αξιωματικοί, όπως για παράδειγμα ο Βρετανός μονάρχης Γεώργιος Ε΄ που είχε υπηρετήσει στο πολεμικό ναυτικό πριν στεφθεί βασιλιάς. Η σύγχρονη επιστήμη απορρίπτει κατηγορηματικά την ύπαρξή του, αποδίδοντας τις
«συναντήσεις» σε διπλό αντικατοπτρισμό ( φάτα μοργκάνα)
και αυθυποβολή.
Πιστεύεται ότι οι πρώτες διηγήσεις για τον Ιπτάμενο Ολλανδό
κυκλοφόρησαν μεταξύ των ναυτικών κατά το 17ο αιώνα και
συνδέονται με το γεγονός ότι ο περίπλους της Νότιας Αφρικής ήταν
το πιο επικίνδυνο τμήμα της χρυσοφόρας ρότας, η οποία συνέδεε τα μεγάλα λιμάνια
του Βόρειου Ατλαντικού με τις αγορές μπαχαρικών (και
αργότερα αποικίες) του Ινδικού Ωκεανού. Η
πρώτη γραπτή καταγραφή, όμως, έγινε αρκετά αργότερα από τον Τζορτζ Μπάρινγκτον (1795). Μικροαπατεώνας που πέρασε για λίγο απ' τη σωφρωνιστική αποικία Μπότανι
Μπέι(το σημερινό Σίδνεϊ της Αυστραλίας), ο Μπάρινγκτον διέσωσε
πως αρκετοί ναυτικοί μιλούσαν για ένα στοιχειωμένο ολλανδικό πολεμικό πλοίο που εμφανιζόταν έξω απ' το Ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας,
περιβεβλημένο με μαύρο σύννεφο. Ενώ όμως αρχικά φαινόταν να τους καταδιώκει,
τελικά εξαφανιζόταν όταν έφτανε αρκετά κοντά.[1]
Το 1803, ο Σκωτσέζος οριενταλιστής Τζον Λέιντεν κατέγραψε μια «συνήθη δεισιδαιμονία μεταξύ των ναυτικών», ότι στα γεωγραφικά πλάτη νοτίως της Αφρικής, οι καταιγίδες συχνά συνοδεύονται από
ένα πλοίο-φάσμα που λέγεται Ιπτάμενος
Ολλανδός. Το πλήρωμά του υποτίθεται πως βρέθηκε ένοχο για φοβερό έγκλημα,
καταδικάστηκε σε λοιμό και μέχρι σήμερα
διασχίζει την ίδια θάλασσα, περιμένοντας να λήξει η ποινή του.[2] Mία δεκαετία αργότερα, ο Γουόλτερ Σκοτ διέσωσε
μια άλλη εκδοχή: Επρόκειτο για ένα πολύ πλούσιο πλοίο που στοιχειώθηκε από φόνο και πειρατεία, γι' αυτό η εμφάνισή του
θεωρείται απ' τους ναυτικούς ως ο χειρότερος από όλους τους οιωνούς.[3]
Καθώς οι σχετικές λαϊκές αφηγήσεις γίνονταν όλο και πιο
δημοφιλείς στις αρχές του 19ου αιώνα, δεν
ήταν λίγοι οι συγγραφείς που τις χρησιμοποίησαν ως πρώτη ύλη για τη δική τους
μυθοπλασία, προσθέτοντας νέα στοιχεία ή μεταφέροντας τη δράση σε άλλες
θάλασσες. Ανάμεσα σε αυτούς είναι οι Σάμιουελ Κόλεριτζ (1798)[4], Τόμας Μουρ (1806)[5], Χάινριχ Χάινε (1826 και
1833)[6], Έντγκαρ Άλλαν Πόε (1833)[7], Ουάσινγκτον Ίρβινγκ (1855)[8] και άλλοι. Σε ένα απόσπασμα του Χάινε
βασίστηκε ο Ρίχαρντ Βάγκνερ για το λιμπρέτο του οπερατικού Ιπτάμενου Ολλανδού, ο οποίος παρουσιάστηκε το 1843.[9]
Τέλος, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο «πραγματικός» Ιπτάμενος
Ολλανδός, στον οποίο βασίστηκαν οι πρώτες ιστορίες, ήταν ο Μπέρναρντ Φόκε. Καπετάνιος της Εταιρείας Ανατολικών
Ινδιών, ο Φόκε ήταν διάσημος για την ταχύτητα των ταξιδιών του,
κάνοντας μερικούς συγχρόνους του να πιστεύουν ότι έχει έρθει σε «συμφωνία με το
διάβολο». Μέχρι σήμερα, πάντως, δεν έχουν υπάρξει επαρκή τεκμήρια για την
ταύτισή του με τις απαρχές του μύθου.
Άλλη μία εκδοχή αναφέρει:
Κατά τη διάρκεια του
18ου και 19ου αιώνα οι ναυτικοί διηγούνταν ότι κάποτε ένα πλοίο, με κυβερνήτη
τον Ολλανδό βαν ντερ Ντέκεν, ταξίδευε γύρω από το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας.
Εκεί έπεσε σε μια τρομερή καταιγίδα. Ο καπετάνιος δεν έκανε το παραμικρό προκειμένου
να αποφύγει το ακραίο καιρικό φαινόμενο. Παρά τις ικεσίες του τρομοκρατημένου
πληρώματος, ο Ντέκεν έδειχνε να έχει τρελαθεί και οδήγησε το πλοίο στην καρδιά
της καταιγίδας. Οι ναύτες στασίασαν αλλά ο καπετάνιος πέταξε τον επικεφαλής
τους στη θάλασσα. Κρατώντας σφικτά το τιμόνι συνέχισε να περιφρονεί την
καταιγίδα, τραγουδώντας και βλαστημώντας τα θεία. Τότε το πλήρωμα κατέφυγε στην
προσευχή η οποία δεν άργησε να εισακουστεί. Ένα εκτυφλωτικό φως τύλιξε το
πλοίο. Μέσα απ’ αυτό ξεπρόβαλλε η μορφή του Θεού που καταράστηκε τον βλάσφημο
πλοίαρχο να περιπλανιέται αιώνια με το πλοίο του, εν μέσω καταιγίδας. Όσα πλοία
θα τον συναντούσαν θα είχαν κακή τύχη, επομένως τον απέφευγαν όλοι. Μετά την
καταδίκη του Ντέκεν ο Θεός εξαφανίστηκε και μαζί του το πλήρωμα του πλοίου. Από
τότε ο Ντέκεν ταξιδεύει αιώνια ολομόναχος στο πηδάλιο του πλοίου σκορπώντας τον
θάνατο σε όποιο άτυχο πλοίο βρεθεί στο δρόμο του. Φυσικά, ο εντυπωσιακός αυτός
θρύλος έχει την εξήγησή του. Υπάρχουν χιλιάδες περιπτώσεις ναυτικών οι οποίοι
εγκατέλειψαν το πλοίο τους, πιστεύοντας λανθασμένα ότι αυτό θα βυθιστεί. Πολλά
σκάφη παρέμεναν ακυβέρνητα για χρόνια, έρμαια των ανέμων. Προφανώς, η συνάντηση
με ένα τέτοιο ταλαιπωρημένο πλοίο προκαλούσε τη φαντασία των ναυτικών....
Γιατί όμως ο καταραμένος κυβερνήτης είναι Ολλανδός; Κατά την επικρατέστερη άποψη ο μύθος προέρχεται από τη σκανδιναβική μυθολογία. Πρόκειται για τον «θρύλο του Στόττε». Σύμφωνα με αυτόν, ένας Βίκινγκ έκλεψε ένα πολύτιμο δακτυλίδι από τους θεούς και διέφυγε με το πλοίο του. Αργότερα όμως, βρέθηκε ο σκελετός του τυλιγμένος σε αιώνιες φλόγες πάνω στο κατάρτι ενός μαύρου πλοίου-φαντάσματος. Στα μέσα του 17ου αιώνα οι Ολλανδοί έχουν δημιουργήσει μια θαλασσοκρατορία. Μαχόμενοι εναντίον των πρώην δυναστών τους Ισπανών, επεκτάθηκαν σε μακρινές ηπείρους, δημιούργησαν σημαντικές αποικίες και απέσπασαν από τους Πορτογάλους το μονοπώλιο της εμπορίας μπαχαρικών. Λογικό ήταν λοιπόν ο αρχικός μύθος να «ολλανδοποιηθεί». Όπως ήταν φυσικό ο θρύλος του υβριστή καπετάνιου ενέπνευσε και την τέχνη. Στοιχεία από το μύθο έχει η ταινία, «Οι πειρατές της Καραϊβικής» με τον Τζόνι Ντεπ. Πασίγνωστη είναι η όπερα του Βάγκνερ με τίτλο «Der fliegende Hollander», στην οποία ο καταραμένος πλοίαρχος έχει το δικαίωμα κάθε τέσσερα χρόνια να βγαίνει στην στεριά και να αναζητά την αγάπη μιας γυναίκας, προκειμένου να λυθεί η κατάρα. Ως τότε όμως, ο ντερ Ντέκεν θα τριγυρνά αιωνία στις φουρτουνιασμένες θάλασσες....
ΠΗΓΕΣ: